Po fyrtlach Poznania

Kórnik za czasów Działyńskich

W 1793 roku Wielkopolska została wcielona do państwa pruskiego jako prowincja o nazwie Prusy Południowe. Po kilkuletnim procesie zapisane dobra kórnickie przez Feliksa Szołdrskiego krewnemu Wiktorowi Szołdrskiemu zostały zwrócone w 1801 roku Ksaweremu Działyńskiemu. W rękach Działyńskich pozostawały przez następne 200 lat. .   W tym okresie majątek kórnicki opuszczony na czas trwania procesu uległ zaniedbaniu, zaniedbaniu dodatkowo sprzyjało wydzierżawienie niektórych pomieszczeń na magazyny wojskowe . Po roku 1815r – (kongres wiedeński) Wielkopolskę oddano Prusom jako Wielkie Księstwo Poznańskie. Od tego czasu przez ponad sto lat trwała walka z narastającą germanizacją.

 W tym trudnym okresie właścicielem dóbr kórnickich, od 1826 roku, został Tytus Działyński – wielki patriota i mecenas kultury.

 Ponownie przebudował zamek, unowocześnił folwarki, utworzył bibliotekę i arboretum. Za swoją działalność patriotyczną i udział w powstaniu listopadowym zapłacił konfiskatą dóbr i zmuszony został do opuszczenia kraju. Po wygranym procesie majątek kórnicki wrócił do Działyńskich. Tytus do końca realizował myśl umacniania polskości, chronił własne dobra przed zalewem niemczyzny, wiele uwagi rozwojowi polskiego rzemiosła, rzemieślników szkolił i urządzał wystawy ich prac. Jego zamieram było utworzenie rolniczej szkoły.

Po śmierci Tytusa dobra kórnickie przejął jego syn Jan. Ojciec wyrobił w nim poczucie obywatelskie i świadomość, że majątek jest tylko częściowo własnością prywatną, w znacznym stopniu musi służyć celom publicznym. Sytuacja dla nowego właściciela była mniej korzystna niż jego ojca, musiał podzielić się majątkiem z siostrami i matką.
Jan Kanty Działyński dużą wagę przywiązywał do podniesienia stanu gospodarki na wsi i kształcenia ich mieszkańców, dokończył też przebudowę zamku.

Większość przychodów wydawał na bibliotekę i wydawnictwa, zadłużył majątek kórnicki o jedną czwartą wartości. Oskarżony przez władze pruskie w procesie berliński w 1864 r o zdradę stanu, za udział w powstaniu styczniowym, zaocznie został skazany na karę śmierci i konfiskatę dóbr. Po wyroku wyemigrował, wrócił do Kórnika w kwietniu 1969r (amnestia). Jan Działyński zmarł nagle i bezpotomnie 30 marca 1880 roku, Pochowany w krypcie kórnickiego kościoła , złamano podczas pogrzebu szablę, pieczęć, roztrzaskując tarczę zgodnie z ceremonią pochowku ostatniego męskiego potomku rodu. Ceremonia odbywała w asyście tłumów mieszkańców Kórnika, Poznania i Wielkopolski.

Z chwilą śmierci Jana wygasł ród Działyńskich właścicieli Kórnika a dobra kórnickie odziedziczył jego siostrzeniec Władysław Zamoyski, obieżyświat i zapalony obrońca Morskiego Oka. Nowy właściciel zajmował się głównie przeciwdziałaniem germanizacji i obroną polskiej własności ziemskiej. Poświęcił on długotrwałe wysiłki uporządkowaniu spraw majątku, nadszarpniętego działalnością kolekcjonerską rodu Działyńskich. Zadbał o zamek i jego zbiory, majątek powiększył m.in. o Zakopane (gdzie wybudował kolej, elektrownię, wodociągi), jak i wywalczone w procesie Morskie Oko. W 1924, tuż przed śmiercią, Zamoyski przekazał na własność narodowi polskiemu wszystkie swoje dobra w tym około 20000 ha, oraz wypełniony dziełami sztuki zamek i wspaniałą bibliotekę. Rok później powstała fundacja „Zakłady Kórnickie”, sam obiekt zaś przeznaczono na siedzibę muzeum, pomimo że nadal mieszkała w nim siostra Władysława Maria Zamoyska (zm. 1937).

Mieszkańcy Kórnika brali czynny udział w powstaniu ludowym 1846 roku, w walkach okresu Wiosny Ludów oraz w Powstaniu Wielkopolskim. 11 listopada 1918 roku w mieście utworzono kompanię kórnicką, która już 27 grudnia 1918 r. jako pierwsza stawiła się w Poznaniu i wzięła udział w walce o wyzwolenie Poznania, (z notatek ppor. Sylwestra Gawrycha głównego bohatera wydarzeń w tym czasie… „Kompania stanęła około godziny 10 wieczorem przed Bazarem i tamże się zakwaterowała. Jedna część kompanii zajęła później pocztę, druga część dworzec. Reszta pozostała w Bazarze. Kto nie pamięta brawurowej postawy sierżanta kompanii kórnickiej Serwatkiewicza, który na dworcu poznańskim trzymając w ręku obnażony bagnet walnie przyczynił się do rozbrojenia „grenzschutzu”)…. stanowiła ochronę Bazaru i czuwanie nad bezpieczeństwem Ignacego Paderewskiego. Potem kórniczanie, już powiększonym składzie dwóch kompanii, brali udział w walkach pod Zbąszyniem, Łomnicą, Strzyżewem, Rawiczem, Lesznem i Miejską Górką. Kórnik ogłoszono „Rzeczpospolitą Kórnicką”.

kampania kórnicka w Powstaniu Wielkopolskim pod Łomnicą ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej

kampania kórnicka w Powstaniu Wielkopolskim pod Rawiczem ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej

W okresie międzywojennym Kórnik i Bnin były miasteczkami zamieszkanymi głównie przez ludność polską oraz w niewielkim stopniu przez ludność niemiecką i żydowską. W 1934r. Bnin utracił prawa miejskie, a w 1961r. został połączony administracyjnie z Kórnikiem. Obecnie dokonuje się proces przywracania Bninowi praw miejskich.

W 1939r. rozpoczęto masowe wyniszczanie ludności polskiej i żydowskiej. 20.X.1939 r. przed kórnickim ratuszem rozstrzelano 15 kórniczan. W 1940r. Niemcy zlikwidowali cmentarz żydowski, a następnie zabytkową bożnicę.

Na szczęście wojna nie spowodowała poważniejszych zniszczeń zarówno w zamku, jak i w mieście.
Po wojnie zlikwidowano Fundację „Zakłady Kórnickie” a jej majątek przejęła w 1953 roku Polska Akademia Nauk.

Restytucja Fundacji nastąpiła ustawą sejmową z dnia 18 września 2001r. ale już z okrojonym majątkiem.

Zapraszam na następny spacer po Kórniku i jego zabytkach