Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
13 lutego 1857 roku utworzono organizację nazywając ją pierwotnie „Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie” a głównymi inicjatorami powołania tej organizacji naukowej byli: dr Kazimierz Szulc, ksiądz Franciszek Ksawery Malinowski, Kazimierz Jarochowski, Leon Wegner, Roger Maurycy Raczyński oraz Tytus Działyński. W pierwszych miesiącach roku 1857 Tytus hr. Działyński, Władysław Niegolewski i Roger hr. Raczyński opracowali statut stowarzyszenia. Cel Towarzystwa sformułowano w następujący sposób: „Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie, ma na celu pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”. W czerwcu tegoż roku wybrano zarząd towarzystwa, na którego czele stanął znany filozof – August hr. Cieszkowski, który jednak w związku z wyjazdem za granicę zrezygnował z tej godności. Następcą jego został Tytus hr. Działyński. Powstanie Towarzystwa było niezwykle istotnym elementem w walce o zachowanie polskości Wielkopolski, elementem „najdłuższej wojny nowożytnej Europy”, tym bardziej, że w przeciwieństwie do pozostałych zaborów nie istniała tu żadna polska wyższa uczelnia i nie było możliwości jej złożenia. Wtedy dewiza PTPN: unguibus et rostro (pazurami i dziobem), odnosiła się do metod koniecznych dla obrony zagrożonej polskiej kultury i nauki. Pomyślane początkowo jako głównie humanistyczne i artystyczne stowarzyszenie, bardzo prędko zaczęło poszerzać swe dziedziny naukowe, poprzez wydziały, na których prowadzono regularne prace naukowe. We wrześniu 1858 roku powołano do życia wydział nauk historycznych i moralnych, a w październiku tego samego roku wydział przyrodniczy. Wydział Przyrodniczy prowadził badania fizjograficzne Polski Zachodniej, urządzono laboratorium chemiczne, powstał Wydział Lekarski.W roku 1918, po odzyskania niepodległości, głównym celem PTPN stało się dążenie do powstania w Poznaniu uniwersytetu. Uniwersytet powstał 7 maja 1919 roku i nazywał się Wszechnica Piastowska, a pierwszym rektorem powstałej uczelni został, ówczesny prezes PTPN, Heliodor Święcicki.
W czasie II wojny światowej zginęło tragicznie stu kilkudziesięciu członków PTPN. Rozproszeniu i częściowej zagładzie uległ księgozbiór biblioteki, zniszczone zostało archiwum, zdewastowano gmach.
Po wojnie, już 16 maja 1945 roku PTPN wznowiło prace. Powoli odbudowywano strukturę korporacji, wznowiono działalność badawczą, działalność wydawniczą i popularyzatorską, biblioteczną… Niestety niezbyt życzliwy stosunek państwowych i lokalnych „władz ludowych” do PTPN spowodował nie tylko utratę części majątku ale i upadku ducha społecznego i osłabienie energii jego członków. Dopiero po 1989 po odzyskaniu praw do majątku osiągnięto podstawy do kontynuowania prac naukowych korporacji i .….. zaczęło się coś dziać…
Gmach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Towarzystwo istnieje od roku 1857 a jego siedziba jest świadectwem XIX- i XX-wiecznej historii Poznania i Wielkopolski. Pierwotnie Towarzystwo nie miało własnej siedziby. Pierwszej gościny udzieliła mu Biblioteka Raczyńskich, w czerwcu 1857 roku Roger Raczyński przekazał Towarzystwu część swego mieszkania na parterze, a w 1860 roku cały parter.
Drugim adresem Towarzystwa stał się poznański Bazar, gdzie przeznaczono dwa pokoje na II piętrze na posiedzenia i sześć pokoi na III piętrze na zbiory Towarzystwa. W 1870 roku zaczęto zbierać fundusze na budowę własnego gmachu. Ponieważ Towarzystwo nie mogło kupić budynku ani działki z pomocą pospieszył hr. Seweryn Mielżyński. Z uzyskanych składek oraz funduszy własnych kupił w 1871 roku a w 1872 roku przekazał Towarzystwu niewielką posesję przy ówczesnej ul. Młyńskiej, dzisiejszej ul. Mielżyńskiego. Już po kilku miesiącach Seweryn Mielżyński zgłosił postulat rozbudowy zakupionego domu. W następnych latach za pieniądze ze składek poznańczyków wzniesiono dwa skrzydła mieszczące bibliotekę, muzeum oraz sale posiedzeń. Autorem projektu budynku zrealizowanego w latach 1874 – 1882 roku był Zygmunt Gogolewski. Pomieszczenia w budynku szybko okazały się niewystarczające na potrzeby Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zbyt mała ilość lokali mieszkalnych na wynajem i dochody z tego tytułu nie mogły stanowić podstaw egzystencji instytucji. Nabyto więc od hrabiów Łąckich sąsiednią parcelę ze stojącym na niej budynkiem. Dzięki ofiarności poznańczyków stary dom frontowy i dom Łąckich rozebrano, stawiając na tym miejscu w latach 1906-1908 nowy.
Do dwóch starych oficyn, członek Towarzystwa architekt Roger Sławski, zgodnie z tradycją bez honorarium, dodał dwie nowe oraz gmach od ulicy, przebudowę realizował Stanisław Miecznikowski. W miejscu starej frontowej kamienicy wybudowano nową znacznie szerszą, mieszczącą na parterze sale posiedzeń z zapleczem oraz sale muzealne, na wyższych piętrach po dwa mieszkania 7 i 5 pokojowe wynajmowane lokatorom. Środki z wynajmu były wsparciem finansowym PTPN. Teraz na miejscu skromnej fasady niewielkiego domu frontowego pojawiła się monumentalna fasada przerastająca skalą sąsiednie domy. Fasada zaprojektowana przez Sławskiego z wykorzystaniem imponujących form architektonicznych – wielkie rytmy pilastrów, monumentalny portal, zdwojone oprawy okien, charakterystyczny tympanom – robiła wrażenie niezwykle „mocnego” tworząc nowy polski akcent w panoramie ulicy, a o to chodziło. Za czasów pruskich, z muzeum, z biblioteką, z wydawnictwem, z pomnikiem Adama Mickiewicza na dziedzińcu gmach nabrał charakteru polskiego „sanktuarium” nasyconego patriotycznymi treściami. Na elewacjach gmachu Towarzystwa znajdują się trwałe pamiątki tych czasów, uzupełniane do dnia dzisiejszego nowymi obiektami. Umieszczane są tablice przypominają postacie wielkich uczonych, artystów, społeczników, darczyńców.. Siedziba Towarzystwa zaprojektowana przez Rogera Sławskiego w niezmienionej formie istnieje do dnia dzisiejszego.
Muzeum Mielżyńskich – powołano przy Towarzystwie w 1857 jako „Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich …” . Przełomowym wydarzeniem dla Muzeum był zakup w 1870 r przez Seweryna Mielżyńskiego zbioru malarstwa polskiego i grafiki od Edwarda Rastawieckiego oraz przekazanie drogą testamentu zbioru około 170 obrazów prywatnej ”Galerii Miłosławskiej”. Galeria ta znalazła się w Towarzystwie po śmierci Mielżyńskiego w 1872 r. Na bazie tych zbiorów powstało w roku 1882 roku Muzeum imienia Mielżyńskich. Wiele eksponatów znalazło się w Muzeum dzięki licznym darczyńcom, dr Franciszek Chłapowski utworzył cenny dział przyrodniczy. W wolnej Polsce w roku 1919 Muzeum Mielżyńskich odstąpiło swoją kolekcję obrazów, numizmatykę, dział artystyczny Muzeum Wielkopolskiemu przemianowano z muzeum pruskiego, zaś zbiory zoologiczne i botaniczne przekazano dla świeżo utworzonego Muzeum Przyrodniczego. Jednym z najbardziej zasłużonym człowiekiem dla rozwoju Muzeum Mielżyńskich był długoletni jego dyrektor dr Bolesław Erzepki. W Muzeum Mielżyńskich po odzyskaniu niepodległości pozostały jedynie zbiory archeologiczne, którymi zaopiekował się profesor Józef Kostrzewski.
Biblioteka PTPN
Działające w owym czasie w Wielkopolsce dwie liczące się w skali kraju biblioteki: Kórnicka założona w 1826 i Raczyńskich otwarta w 1829 r., nie mogły w pełni zaspokoić potrzeb miejscowego środowiska naukowego. Należało zatem powołać do życia bibliotekę, której zadaniem byłoby gromadzenie i udostępnianie aktualnej literatury naukowej. Od 1857 r. składali Towarzystwu w darze książki m.in. księgarze poznańscy Jan Konstanty Żupański i Napoleon Kamieński, zaś w 1858 r. Gustaw Potworowski przekazał księgozbiór Kasyna Gostyńskiego a nieco później historyk Jędrzej Moraczewski przekazał swoją kolekcję. Po 1872 roku biblioteka otrzymała księgozbiór (5.000 tomów) hr. Seweryna Mielżyńskiego. W 1880 roku do biblioteki trafiła kolekcja książek kanonika Janie Koźmiana przekazana przez ówczesnego prezesa Towarzystwa Stanisława Egberta Koźmiana. Posiadane już zbiory były ciągle uzupełniane. Około roku 1874 powstała specjalistyczna „czytelnia medyczna”, w latach 80-tych XIX wieku wydzielono drugi księgozbiór z dzieł przyrodniczych, którym opiekował się dr Franciszek Chłapowski długoletni przewodniczący Wydziału Przyrodniczego Towarzystwa. Na początku XX wieku Biblioteka liczyła już 100 tys. wol. dzieł z rozmaitych dziedzin wiedzy i była największą biblioteką polską w zaborze pruskim. Biblioteką w latach 1885 do 1919 opiekował sie filolog, dr Bolesław Erzepki.
Podczas wojny zasoby biblioteki zostały całkowicie rozproszono. Po wojnie większość zbiorów nie udało się odzyskać, całkowicie przepadły np. archiwa rodzinne Łuszczewskich i Karśnickich, archiwum ordynacji rydzyńskiej książąt Sułkowskich… W roku 1945, po ucieczce Niemców z Poznania, w gmachu Towarzystwa nie znaleziono ani jednej książki! Po wojnie rozpoczął się proces odbudowy i rewindykacji zbiorów, zwożono rozproszone po Poznaniu i okolicy książki z biblioteki, wzbogacając zasób księgozbiorami podworskimi z terenu Wielkopolski. Ponowne otwarcie bibliotekę nastąpiło 15 grudnia 1947 roku, i zaczęła ona pełnić tradycyjną rolę książnicy dla poznańskich studentów i naukowców. W 1953 roku Bibliotekę Towarzystwa pod swoją „opiekę” przejęła Polska Akademia.
Księgozbiór Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk ukształtowany został już w XIX w. darowiznami i nabytkami, które zadecydowały o jej obecnym charakterze i zasobie niemal 350.000 woluminów. Dziś Biblioteka gromadzi i przechowuje prócz druków nowych zbiory specjalne, na które składają się rękopisy, stare druki, mapy i atlasy, ikonografia i ekslibrisy.
Wydawnictwo PTPN
Jednym z pól działalności Towarzystwa jest wydawanie książek naukowych. Wydawnictwo zaczęło działać (na przełomie roku 1857/1858) prawie równocześnie z podjęciem działalności przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskiego. Pierwotnie podstawowym obowiązkiem było wydawanie „Roczników Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”. Pierwszy tom wydany został w nakładzie 800 egzemplarzy, a pierwszym artykułem była rozprawa ks. Franciszka Malinowskiego Zasady i prawidła pisowni polskiej. Ofertę rozszerzono dopiero pod koniec lat 60 XIX wieku, wydając oprócz roczników pracę Juliana Fontany Astronomia ludowa oraz druk opracowany przez H. Feldmanowskiego Katalog Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego. W następnych okresach wydawnictwo nadal rozszerza swoją działalność, latach 1919-1939 było to 355 pozycji bibliograficznych a dorobek edytorski wydawnictwa PTPN przewyższał ilościowo wydawnictwa uniwersyteckie. II wojna przyniosła duże straty w wydawnictwie, wówczas to cały magazyn wydawnictw skierowano do fabryki papieru w Czerwonaku – na przemiał. W tym czasie wydawnictwo zawiesiło swoją działalność do 1946 roku. Po roku 1946 roku początkowy rozkwit produkcji wydawniczej został zahamowany przez cenzurę, poprzez próby przejęcia druku przez Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu w Warszawie, poprzez „opiekę” nad działalnością Polskiej Akademii Nauk. Stan podległości wobec PAN, ograniczającej wolność badań naukowych, cenzury, trwał jeszcze w latach 80. Całkowitą zmianę pod tym względem przyniosły dopiero lata 90. i następne. Dzisiaj wydawnictwo PTPN działa zupełnie prężnie. Produkcja wydawnicza korporacji sięga kilkuset arkuszy wydawniczych rocznie, co, jak na tak niewielką instytucję, jest niemało.
Dziedziniec PTPN
Na dziedziniec PTPN, jeden z najładniejszych poznańskich dziedzińców wchodzimy poprzez bramę ujętą w monumentalny portal. Zobaczyć tu można oprócz zieleni, wspomniane tablice pamiątkowe a także replikę pierwszego pomnika Adama Mickiewicza wykonaną w 1998 roku przez Józefa Petruka. Pierwszy pomnik Adama Mickiewicza stał od 07 maja 1859 roku nieopodal kościoła św. Marcina. Po przebudowie w roku 1904 pierwszy kamienny pomnik (z 1859 r.) wykony przez Oleszczyńskiego został przeniesiony na dziedziniec PTPN. Tam stał do 1939 roku, do momentu zniszczenia przez okupanta, jego miejsce zajęła wspomniana replika Petruka. Fundatorami repliki było „grono działaczy PTPN” oraz kilkanaście osób z poznańskiego kręgu kultury i rzemiosła. Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło 23 grudnia 1998 roku.
pomnik przed kościołem św. Marcina
Teraz miejsce zostało
tablice pamiątkowe
PTPN, istniejące do dziś, jest najstarszym tego typu towarzystwem, działającym w Polsce.
