Zamek za Jana Kantego Działyńskiego
Sukcesorem Tytusa Działyńskiego został jedyny syn trzydziestodwuletni Jan Kanty, który kontynuował rozpoczętą przez Tytusa Działyńskiego przebudowę, jednak wzorem ojca wziął udział w kolejnym zrywie narodowym, jakim było powstanie styczniowe, za co został zaocznie skazany na karę śmierci. Wyrok unieważniono dziesięć lat później. Powracający z emigracji właściciel nie był już wtedy w stanie finansowo sprostać dalszym pracom remontowym. Kontynuował jednak zakupy biblioteczne nabywając wiele cennych rękopisów i starodruków, dalej też kolekcjonował dzieła sztuki i pamiątki historyczne.
Następna pasja Jana Działyńskiego to dziedziczona po ojcu hodowla rzadkich gatunków drzew i krzewów. Drogą wykupu gruntów powiększył ogród – arboretum, który wraz z lasami miał być warsztatem dla uczniów projektowanej przez siebie szkoły leśnictwa.
Hrabia Jan Kanty Działyński zmarł 30 marca 1880 roku. ..” Przy złożeniu zwłok zmarłego do grobów w kościele kórnickim….. złamano miecz, strzaskano tarczę herbową i skruszono pieczęć herbową ostatniego Ogończyka z Kościelca Działyńskiego.. O żałobie trwającej półtora roku przypominała czarna flaga na wieży zamkowej”.
Zgodnie ze sporządzonym na łożu śmierci testamentem dziedzicem Kórnika został syn siostry Jadwigi i generała Władysława Zamojskiego, Władysław.
Dalsze decyzje w sprawach konieczności remontu zamku podjął sam Władysław Zamojski po przyjeździe wraz z matką i siostrą do Kórnika w 1881 roku. W 1882 roku tak napisał do jednego z krewnych „…. Zastałem więc właścicielem majątku, do którego dochodów prawa mi nie przyznano, ale za to mnie wypadło zapłacić stempel spadkowy, koszta bardzo znaczne restauracji zamku kórnickiego, któren był w opłakanym stanie, a któren do porządku trzeba było doprowadzić choćby ze względu na zbiory polskie i bibliotekę w nim się mieszczącą, wreszcie długi za wydawnictwa…”
Poświęcił on długotrwałe wysiłki uporządkowaniu spraw majątku, nadszarpniętego działalnością kolekcjonerską rodu Działyńskich oraz represjami pruskimi, związanymi z ich udziałem w powstaniu. W 1885 roku wraz matka i siostrą (jako obywatele francuscy) w związku restrykcjami władz pruskich byli zmuszeni upuścić Kórnik i udali się do Galicji. W 1912 roku otrzymali pozwolenie na regularne pobytu w Kórniku a do Kórnika wrócili dopiero w 1920 roku. W 1923 roku zmarła Jadwiga Zamojska a Władysław Zamojski rok później. Tuż przed śmiercią 30 lipca 1924 roku, Władysław Zamoyski przekazał na własność narodowi polskiemu wszystkie swoje dobra, a wraz z nimi wypełniony dziełami sztuki zamek i wspaniałą bibliotekę.
Jeszcze za jego życia, 16 lutego 1924 r., został złożony na ręce prezydenta Stanisława Wojciechowskiego projekt ustawy o powołaniu Fundacji. Zamoyski zanotował wówczas: “Dziś najszczęśliwszy dzień w moim życiu. Nie mam już nic”.
Zawsze powiadał, że należy wkładem swojej pracy dać Ojczyźnie to wszystko, czego ona potrzebuje, aby walczyć z okupantem o to, co polskie, i co z dziada i pradziada stanowi o jej korzeniach. Władysław Zamoyski zmarł 3 października 1924 roku w Kórniku pochowany w kolegiacie kórnickiej w rodzinnej krypcie.
Już kilka lat po śmierci Zamoyskiego, Fundacja Kórnicka, na wskutek niegospodarności, nieuczciwości niektórych członków jej zarządu i urzędników, zaczęła podupadać. Podobnie poupadać zaczynał zamek, zaczęły pękać mury z tych względów rozebrano w 1937 roku „babiniec”.
W czasie II wojny światowej Niemcy urządzili w pałacu skład skradzionych z Poznania zbiorów muzealnych, co spowodowało przeciążenie stropów. Na pogorszenie się stanu budowli wpłynęło również wstrząsy spowodowane przejazdem wojsk oraz obniżenie się poziomu wód gruntowych, które spowodowało butwienie tkwiących w fundamentach drewnianych pali, przez co mury zaczęły systematycznie osiadać. Pod koniec wojny uciekający w popłochu Niemcy część eksponatów z Kórnika wywieźli do Rzeszy, część z nich zniszczyli, a resztę pozostawili w ogólnym nieładzie: […] Wnętrze zamku po ucieczce Niemców przedstawiało obraz niesamowitego zniszczenia. Wszędzie stosy strzaskanych mebli i zabytków, szczątki rozbitych skrzyń, szkła i porcelany, walające się pergaminowe dokumenty, porozrzucane książki, numizmaty i wszelkie papiery, obalone sprzęty i ich części, wyłamane i zniszczone drzwi, fotele …].
niżej elewacja wschodnia
Prace konserwatorskie przy zamku podjęto w 1947 roku a latach 1952 – 53 zeskalano grunt pod fundamentami zamku wbijając ośmiometrowe pale betonowe powiązane betonowymi ławami (metoda prof. Cybertowicza).
zamek od południa
W czasach PRL (w 1953 r) fundacja „Zakłady Kórnickie” została zlikwidowana a zamek ze zbiorami muzealnymi i biblioteką stał się placówką naukową Polskiej Akademii Nauk. W latach 1957 – 1960 dokonano remontu wnętrz, a w roku 1964 odremontowano stronę zewnętrzną. W ostatnich latach zamek doczekał się remontu, wykonano renowację stolarki okiennej i drzwiowej, zostały też osuszone przyziemia zamku, naprawiono mostek, dach, posadzki, wnętrza a na odnowienie czeka jeszcze elewacja….
Architektura zamku
Obecny kształt zamku nawiązuje do neogotyku angielskiego, jednego z historyzujących stylów popularnych w XIX w. Jest kompilacją różnych wzorów i jest uważany za jeden z najpiękniejszych polskich przykładów nowożytnej architektury neogotyckiej..
Główne wejście do zamku znajduje się od strony północnej. Charakterystyczną cechą jest zwieńczenie głównego okna nad wejściem łukiem Tudora (popularnie określanym jako „ośli grzbiet”). Jeszcze do okresu międzywojennego do zamku wchodziło się przez tak zwany „babiniec”, przedsionek w kształcie barbakanu, wyburzony w roku 1937 z uwagi zbyt obciążenie murów i ich pękanie.
Strona zachodnia to rozbudowany architektonicznie taras z widokiem na jezioro Kórnickie i „Zwierzyniec”.
Strona południowa stanowi najładniejszą partię zamku. Jest zdominowana przez łuk indyjski, wzorowany prawdopodobnie na Pawilonie Królewskim w Brighton, a pośrednio na muzułmańskiej architekturze Indii (łuk w Kórniku nosi wyraźne podobieństwo do łuków Tadź Mahal).
Od strony wschodniej nad zamkiem wznosi się neogotycka wieża, swoją elewacją z czerwonej cegły kontrastująca z resztą zamku, wybudowana dopiero podczas przebudowy zamku przez Tytusa Działyńskiego.
Gmach przyciąga uwagę nie tylko ze względu na duże wartości estetyczne jego formy, ale przede wszystkim z powodu wspaniałych, zachowanych niemal bez zmian XIX wiecznych wnętrz. Pełnią one dzisiaj funkcje muzealne i wyposażone są w tak wielką liczbę pamiątek historycznych, rzeźb, mebli, militariów, obrazów, trofeów myśliwskich, zbiorów podróżniczych, etnograficznych oraz archeologicznych, że na szczegółowe zapoznanie się z całością należy zarezerwować niemal cały dzień. Sale zamkowe udostępnione do zwiedzania mieszczą się na dwóch kondygnacjach pokrytych zabytkową posadzką, w związku z czym obligatoryjne jest zakładanie przy wejściu do komnat wielgachnych, sympatycznych kapuci ochronnych.
Zapraszam na dalszy spacer po kórnickim zamku, tym razem wewnątrz…