Zamek w XVII – XIX wieku – Działyńscy
W 1676 roku dobra kórnickie kupił Zygmunt Działyński i pozostały one w rekach Działyńskich do 1880 roku. Sytuacja na zamku kórnickim uległa bardzo znacznej poprawie po objęciu majątku w latach dwudziestych XVIII wieku przez Teofilę z Działyńskich Szołdrską-Potulicką.
Osoba rzeczowa, energiczna, osobiście nadzorująca swoje majątki. Zadbała ona o klucz kórnicki, gdzie obficie korzystała z osadników (oledrów, Niemców, Żydów) zaś z zamku uczyniła prawdziwie pańską, o charakterze barokowym rezydencję arystokratyczną, dodając od strony północnej dwa ryzality z kopulastymi dachami i szczytem między nimi, wybudowano nowy murowany most i reprezentacyjny dziedziniec.
Przekształcono również usytuowany na południe od pałacu XVI-wieczny ogród włoski – jego miejsce zajął teraz modny park w stylu francuskim. […] Ogród był napełniony ptaszarniami oraz wodotryskami rozmaitego kształtu. Tutaj sączyła się woda z paszczy lwa opierającego łapy przednie na herbach familii Działyńskich; na innym zaś miejscu tryskały strumienie z głowy wieloryba, indziej jeszcze z paszczy krokodyla. Na kanale zamek oblewajacym pływały śnieżne łabędzie; po obszernym zamkowym dziedzińcu przechadzały się żurawie, pawie i bażanty. Dwie ogromne, dotąd w ogrodzie istniejące, cieplarnie zawierały najrzadsze rośliny zagraniczne […].
Teofila zmarła 26 listopada 1790 r. Pochowano ją w kościele kórnickim, a uroczystości pogrzebowe trwały 9 dni.
Po śmierci Teofilii zamek uległ ponownemu zaniedbaniu, spowodowane to było opuszczeniem posiadłości przez właścicieli w czasie trwania procesu o majątek kórnicki między Szołdrskimi a Działyńskimi. Na mocy werdyktu sądu z dnia 4 kwietnia 1801 roku majątek kórnicki otrzymał Ksawery Działyński. W pierwszych latach XIX wieku Ksawery wraz z rodziną często przebywał w zamku, swój pokój miała także matka Anna Gurowska. W 1806 po wkroczeniu do Wielkopolski wojsk napoleońskich w rezydencji stacjonowali oficerowie wojska polskiego a następnie wynajęto pomieszczenia na magazyny państwowe i wojskowe (1811-17). Była tu żywność dla wojska, był skład siana i paszy…Po wyprowadzeniu się wojska w zamku przeprowadzono niezbędne remonty wnętrz i mebli. Po śmierci Ksawerego Działyńskiego 13 marca 1819 roku i uregulowaniu spraw spadkowych, w 1826 roku właścicielem majątku kórnickiego został Adam Tytus Działyński.
Prawie od samego początku zamieszkiwania w Kórniku Tytus planował przebudowę zamku i już w 1827 i 1828 roku powstały dwa projekty przebudowy wykonane przez Antonia Corazziego i Henryka Marconiego. Żadnego z tych projektów Tytus nie zaakceptował.
Następny projekt zlecony przez Tytusa wykonał Friedrich Schinkiel. Projekt był gotowy już 4 kwietnia 1828 roku.
Wyliczone koszty przerosły jednak możliwości finansowe Tytusa, wobec czego zrezygnował z niektórych rozwiązań proponowanych przez Schinkla, o czym z żalem poinformował w jednej z listów. W latach 1828 – 1830 prowadzono prace przy przebudowie, w tym czasie prowadzono również prace w pałacowym ogrodzie. Z powodu zaangażowania w powstanie listopadowe, przebudowa zamku, jak i działalność edytorska i kolekcjonerska prowadzana w Kórniku została przerwana. Tytus został ukarany przez władze pruskie konfiskatą majątku. Pozbawiony majątku mieszkał w Krakowie, u krewnych w Wysocku i Zarzeczu oraz w Oleszycach pod Jarosławiem w posiadłości żony. Nie zaniechał nabywania książek, dawnej broni i zbroi. Do Kórnika mógł wrócić dopiero w 1839 r. po wygranym procesie o zwrot dóbr. Decyzja o dalszej restauracji zamku zapadła pod koniec 1841 roku a pierwsze cegły zwożono wiosną 1842 roku. Prace budowlane prowadzono oparciu o projekt Schinkla wprowadzając wiele istotnych zmian na życzenie właściciela. Przy zmianach w projekcie Tytus Działyński współpracował z architektem Marianem Cybulskim. Wnętrza otrzymały nowy wystrój – ozdobne, historyzujące portale, sztukateria na sufitach, posadzki, meble, drewniane stropy ozdobne (kasetonowe w sieni i w reprezentacyjnej jadalni).. W modernizowanym zamku Tytus Działyński stworzył rezydencję rodzinną i umieścił w niej gromadzoną przez siebie wspaniałą bibliotekę pełną starych druków, map i rękopisów a także zbiór pamiątek narodowych. Przy modernizacji zatrudniał miejscowych rzemieślników, głównie z Kórnika, Poznania i okolicznych miasteczek.. Istniejący przy zamku ogród w stylu francuskim Teofili Potulickiej przekształcił w park w stylu romantycznym – obecne Arboretum Kórnickie. Arboretum największe i najstarsze w Polsce i czwarte co do wielkości kolekcji w Europie. O zamku, o dziele Tytusa Działyńskiego tak pisze, często bywający w Kórniku, poeta Stanisław Koźmian:…. „Zamek kórnicki był umiłowanym jego dziełem, na którym zostawił wyraźne piętno swojego rozumu, estetycznego smaku i zamiłowania wszystkiego co piękne, co swojskie. W rodzinie znajdował hr. Tytus dzielną pomoc i współpracawnictwo, żona i córki przerysowywały plany z mauretańskiej Alhambry…”
Prace przy przebudowie przerwała śmierć Tytusa Działyńskiego, która nastąpiła 12 kwietnia 1861 roku w poznańskim pałacu. Spoczywa w krypcie rodowej kórnickiego kościoła. O pogrzebie Tytusa tak opisywał Dziennik Poznański:
Zapraszam na następny spacer po kórnickim zamku